Print deze pagina

Verslag 2: Vondst vuurbaken Saeftinghe

Geschreven door RtC

Geeft Saeftinghe stilaan zijn geheimen prijs?

Nieuw-Namen 6 maart 2012, door Richard Bleijenberg & Clement Reel-terrijn

Het vuurbaken krijgt een vervolg, er is mogelijk een tweede vuurbaken of toren gevonden. Dat kan wijzen op een vuurlijn om een richting of kompaskoers te varen.

Er is heel wat houtskool gevonden en verzameld op en in de omgeving van het vuurbaken, wat er zeker op wijst dat op het baken is gestookt met hout. Al het gevonden houtskool op de vuurboet is zorgvuldig bijgehouden en is in afwachting van het resultaat nog in onderzoek met de C14-datering bij de SCEZ.

Een deel van het verzamelde houtskool, gevonden op de vuurboet. Foto 02 maart 2011 Clement Reel-terrijn

Het baken stond op een hoge plek (stelle genaamd), en werd dan nog waarschijnlijk omhoog gebracht met een soort wip. Het laag licht is van ander materiaal gemaakt, namelijk Middeleeuwse kloostermoppen.

Verzameling kloostermoppen op de Noord uit de Middeleeuwen. Foto 18 februari 2010 Clement Reel-terrijn

Er is in het verleden veel onderzoek gedaan naar het kasteel van Saeftinghe. Oude kaarten werden daarbij geraadpleegd, en op een kaart van ongeveer 1700 zien we de Noordpolder met een dijkbreuk en stroomgat. In de omgeving buiten de Noordpolder stonden daar de restanten van het kasteel en is het best mogelijk dat er stenen en puin gebruikt zijn van het kasteel om het stroomgat te dichten. Ook zijn er plaggenveldjes (zoden) te zien om de dijk te beschermen, een oud spreekwoord zegt nog: ‘zoden aan den dijk’. Op een kaart van 1799 (Beautemps Beaupré) zien we duidelijk het eiland van Saeftinghe wat de restanten zijn van de Noordpolder, rond die tijd had België belang om de vaarweg te beveiligen en in kaart te brengen. De toenmalige hydrografen maakten de eerste Scheldekaarten (Beautemps Beaupré 1799), waarop het vuurbaken staat vermeld met als tekst ‘Maison-Fanal’.

Oude kaart ± 1700 uit het Stadsarchief van Gent.

De noord

Na de fatale overstromingen rond 1530 zien we nog dat er pogingen zijn gedaan om de Noordpolder droog te houden, er zijn dan 3 stroomgaten te zien en de ruïne van het kasteel. Mogelijk zijn er verscheidene pogingen gedaan om de stroomgaten te dichten met de stenen van het toenmalige kasteel (waarschijnlijk kloostermoppen). De dijken van de Noord zijn vrij hoog en blijven boven het landschap uitsteken. Op oude kaarten zien we het eiland van Saeftinghe rond ongeveer 1700. De eerste vegetatie ontstond ook al op dit eiland (stelle) en is op alle oude kaarten te zien. De oudste schaapskooi is op een restant van een oude dijk gebouwd. Het bouwmateriaal is met de laatste herstelling gezien, met name oude keien (de zogenaamde paardentanden, foto zie verklarende woordenlijst) die hier nog aanwezig zijn. De keien zijn mogelijk afkomstig van een oude weg en liggen tegen de zuidkant van de stal.

Detail uit kaart ‘De Schelde van Rupelmonde tot de zee’ met het Kasteel van Saaftinge 1469, (recordnummer 61289 Beeldbank Zeeuwse Bibliotheek).

Baken

Rond 1848 gaat België de Westerschelde bebakenen en verlichten met dukdalven in hout, ook enkele lichtschepen werden toentertijd gebruikt. In 1880 werden dukdalven geplaatst rond het Verdronken Land van Saeftinghe. De Noord, Marlemont en het Konijnenschor werden genoemd naar de verdronken polders. Het baken ‘de Noord’ is rond 1930 verdwenen of verspoeld door de stroom. Ook het baken ‘Marlemont’ is drie keer verplaatst geweest, de laatste maal in 1995 en werd toen overgebracht naar de parking van het bezoekcentrum Saeftinghe in Emmadorp. Er zijn momenteel nog geleide lichten, deze lichtlijnen met een hoog en een laag licht dienen om een koers te varen. Ze werden voorzien van een gasketel voor de verlichting, momenteel werken deze met zonnepanelen. Met de vondst van een met hout gestookt vuur en de juiste plaats daarvan, hebben wij een goede kijk op een ver verleden. 

Archeologie

De Schelde heeft ons altijd al geboeid. Een levende rivier die zich verplaatst door  natuur en stromingen, die verzand en erodeerd. Oude leefbodems komen vanzelf bloot, verdwijnen weer onder het aangevoerde slib. In 1963 verkende ik de Noord met de hooggelegen schaapskooi. Door gesprekken met vele interessante mensen te voeren, kwam ik veel te weten over het verdwenen kasteel van Saeftinghe. Mijn schoonvader ‘De Sterke’ bevestigde mij dat hij in 1910 over 1 meter brede muren had gelopen, ook oude herders hadden deze restanten van muren gezien. Datzelfde jaar in 1963 kwam ik te werken op de peilboot ‘Kievit’. Er kwam een goede verstandhouding met een hydrograaf Dhr. De Bruyn van openbare werken, deze had stenen gezien op 200 meter te westen van het verdwenen lichtbaken ‘de Noord’ en dat verwees naar het vermoedelijke kasteel. Ook de 89 jarige oude visser Petrus Praet had die stenen laatst gezien kort voor de oorlog. De heer directeur van het Zeeuwse Landschap mocht ik begeleiden naar de Noord in het jaar 1982. Deze was heel erg geïnteresseerd naar de geschiedenis en er werd een onderzoek verricht naar het kasteel in het ‘Verdronken Land van Saeftinghe’. Er waren 32 boringen verricht door Stichting RAAP (1968) en dit in opdracht van het Zeeuwse Landschap echter zonder enig resultaat.

Rivier

Saeftinghe erodeerd aan de oostkant het meest, dit komt door de sterke stroming in de rivier. Het Schaar van de Noord is al vanaf de zeventiger jaren dichtgeslibd. Het vloedwater komt nu uit de richting Bath en beukt tegen de Noord. Rond de zeventiger jaren zijn er twee dammen in de rivier aangebracht, ‘de Strekdam’ op linkeroever en ‘de Leidam’ op rechteroever en dit vanaf de Zandvlietsluis over de Ballastplaat. Die zorgt dat de ebstroom ook tegen Saeftinghe beukt en dat is nu al bijna 40 jaar aan de gang. Oude oevers komen meer en meer bloot te liggen en ook de plaggenvelden die de dijken beschermde, deze evolutie is niet meer te stoppen. De toestand in de rivier wijst op verdere erosie of afkalving.

Detail plaggenveld op de Noord. Foto 14 oktober 2011 Clement Reel-terrijn

Plaggenveld op de Noord. Foto 14 oktober 2011 Clement Reel-terrijn

Den Noort polder met het kasteel buiten de dijk. Detail uit kaart Saaftinge 1574 door Frans Horenbault, (recordnummer 61281 Beeldbank Zeeuwse Bibliotheek).

Buitendijks het kasteel van Saeftinghe, detail uit kaart Saaftinge 1514 Frans Horrenbault, (recordnummer 61287 Beeldbank Zeeuwse Bibliotheek).

Hydrograaf Frans Mol van Rijkswaterstaat (RWS) verwees ons naar een zeer oude kaart en dat resulteerde later in de vondst van het vuurbaken. Zie ons vorig verslag van 24 februari 2010: ‘Oud vuurbaken in het Verdronken Land van Saeftinghe’. 

Vuurbaken: ‘Lantaren van Saaftingen’, (recordnummer 94962 Beeldbank Zeeuwse Bibliotheek).

Samen hebben we op advies wekelijks waarnemingen gedaan in het schor op de Noord. Een exacte plaatsbepaling van de vuurboet werd gemeten door RWS (Rijkswaterstaat) met speciaal apparatuur, zie onderstaande kopie van deze meting.

Metingen verricht door Rijkswaterstaat op 21 februari 2011 (Frans Mol & Jan de Bel RWS).

Chronologische waarnemingen

-14 oktober 2011 kwam er steenpuin bloot, afgeprikt ongeveer 5 op 7 meter.

-14 december 2011 hebben we stenen in verband gezien met boogvorm.

-26 december 2011 ronde fundering met 4 lagen kloostermoppen gedeeltelijk blootgelegd. 

-10 januari 2012 gedeelte van de funderingen lijkt op torengebouw, cirkel met 4 lagen blootgelegd zonder beschadigingen te maken en digitaal vast te leggen.

Groot stenenveld ontdekt op de Noord van 5 x 7 meter. Foto 14 oktober 2011 Clement Reel-terrijn

Stenen in verband komen aan de oppervlakte. Foto 14 december 2011 Clement Reel-terrijn

Boogvormige fundering met 4 lagen gedeeltelijk blootgelegd. Foto 26 december 2011 Clement Reel-terrijn

Ronde fundering met een doormeter van 3,50m. Foto 10 januari 2012 Clement Reel-terrijn

Onze conclusie

Na 1964 met de eerste onderzoeken  naar restanten of funderingen van het kasteel, kunnen wij nu wel zeggen dat in het verleden iedereen dikwijls op een verkeerd spoor is gezet. De mensen die vroeger de stenen hebben gezien van de laatste vondst met fundering, hebben allen gedacht dat deze overblijfselen van het kasteel waren. Ook met het onderzoek in opdracht van het Zeeuwse Landschap door Stichting Raap zijn wij misleid. Met de vondst van het eerste vuurbaken is het onderzoek in een versnelling gekomen. Niet alleen het kasteel wordt duidelijk. Een vuurlijn zeer primitief en kwetsbaar is vastgelegd en zal verder wegspoelen. Niet eerder is daar iets van gepubliceerd. Vele hebben gezocht, zo ook een broeder uit Sint Niklaas die scherven had gevonden tegen een oude dijkrestant. De scherven waren gerold en verspoeld rond 1950. Wij hebben cirkels met GPS in kaart gebracht waar de funderingen van het kasteel van Saeftinghe zich misschien in zou in kunnen bevinden. Op 25 april 2012 in samenwerking met Hans Jongepier en Marcel de Koning van de SCEZ en Frans Mol van Rijkswaterstaat werden er grondboringen op verschillende plaatsen uitgevoerd met gutsen, echter nog steeds zonder tastbaar resultaat.

Volgens oude vissers en ‘Staf De Sterke’ de mogelijke plaats van het verdwenen kasteel van Saeftinghe. Ongeveer 200 meter ten westen van het verdwenen licht baken Noord-Saeftinghe. Garmin 60 CSx, kaartdetail GPS Clement Reel-terrijn

Voor de richting van de beide mogelijke bakens te bepalen is gebruik gemaakt van een kompas met 2 peilstokken. Na meting van de koers is deze vastgelegd op NNO 10° richting Appelzak Bath en de oude vaarweg van Bergen op Zoom naar de Honte (later Westerschelde), dit kan geen toeval zijn. Waarschijnlijk is deze vuurlijn gebruikt tijdens de Tachtigjarige Oorlog tussen de Nederlanden en het Spaanse Rijk.

Koers baken en ronde fundering met 2 peilstokken NNO 10°. Foto 14 januari 2012 Clement Reel-terrijn

Na 50 jaar geïnteresseerd te zijn Saeftinghe en haar geschiedenis, de vele bezoeken en met verscheidene mensen in gesprek geweest te zijn komen wij nu tot de vaststelling dat er veel historisch materiaal verloren gaat. Zonder de oude kaart was het vuurbaken weg geërodeerd. De Schelde geeft en neemt. Wat gaan wij doen om deze getuige uit een ver verleden vast te leggen?

Richard & Clem

Verklarende woordenlijst:

Fanal: Spelling van 1858 Fr., groote scheepslantaren, seinvuur op het kommandantschip, ook vuurbaak, seinvuur, vuurtoren, op de kusten of aan den ingang der havens.

Gevonden op http://www.encyclo.nl/begrip/Fanal

Stelle: Een 'stelle' is een kunstmatige heuvel die gelegen is in een schorrengebied, vaak opgeworpen als vluchtheuvel voor schapen. Daarom staat er ook vaak een schaapskooi bovenop. Als er in de stelle een drinkput gegraven is, dan spreekt men van een hollestelle. Een herder die hun kudde buitendijks liet grazen, werd stellenaar genoemd. 

Gevonden op https://nl.wikipedia.org/wiki/Stelle

Plaggen: Plaggen is het verwijderen van de bovenste grondlaag met begroeiing. Een afgestoken zode van een gras- of heideveld is een plag. Historisch gebruik: De in het beekdal of op de heide verzamelde plaggen werden vroeger gebruikt als ondergrond voor de dieren in potstallen en schaapskooien. 

Gevonden op https://nl.wikipedia.org/wiki/Plaggen 

Zoden: Graszoden; plaggen Ruimere term: grond naar vorm of functie. Categorie: Materialen > grond naar vorm of functie. 

Gevonden op http://www.encyclo.nl/begrip/ZODEN

Zoden aan de dijk: 434 b); eig. dat brengt geen zoden om den dijk te stutten, die op het punt staat van door te breken (Gijsbr. v. Aemstel, 1288). In de middeleeuwen beteekende soden setten tegen de glooiïng van den dijk aanbrengen; zoden brengen om den dijk te stutten, die op 't punt staat van door te breken; zulke soden werden setsoden genoemd. 

Gevonden op https://www.dbnl.org/tekst/stoe002nede01_01/stoe002nede01_01_0428.php#339

C14-datering: Meestal: 14C-datering. Bepaling van gehalte aan radioactieve koolstof 14C van organisch materiaal (hout, houtskool, veen, schelpen e.d.) waaruit de 14C-ouderdom kan worden afgeleid. Alle levende organismen bevatten radioactieve koolstof.

Gevonden op https://nl.wikipedia.org/wiki/C14-datering

Paardentand:  soort kassei of kinderkop.

Paardentand gevonden op de Noord. Foto 28 november 2007 Clement Reel-terrijn

Met dank aan:

Marten Hemminga (directeur Stichting Het Zeeuwse Landschap),

Frans Mol (Hydrograaf Rijkswaterstaat),

Jan de Bel (Rijkswaterstaat),

Hans Jongepier (Adviseur archeologie Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland),

Marcel de Koning (Adviseur archeologie Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland),

Beeldbank Zeeuwse Bibliotheek (Oude kaarttekeningen),

Stadsarchief Gent (Oude kaarttekening),

Stichting RAAP.

Voorpagina:

Saeftinghe geboetseerd in reliëf door Richard Bleijenberg.

Plaatsbepalingen en coördinaten zijn in handen van de auteurs.

Coördinaten zijn vastgelegd met een Garmin 60CSx GPS toestel.

Foto’s genomen met een Canon 60D.

Info:

Richard Bleijenberg (oud Saeftinghegids & ex-beheerder Meester van der Heijden groeve)

Kerkpad 15, 4568 Nieuw-Namen Nederland

Telefoon Nederland: 0114345384

Telefoon België: 0031114345384

Clement Reel-terrijn

Fluitbergstraat 80/5, 2900 Schoten België